(ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΕΟΡΤΑΣΜΟ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΙΕΡΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 1877)
Γράφει ο Γ. Ζωγραφάκης, συντ. Δάσκαλος
Μια εξαιρετική ομιλία, ντοκουμέντο για το υψηλό επίπεδο μορφώσεως, το οποίο χαρακτήριζε τον Πολύγυρο στο β΄μισό του 19ου αιώνα, βρέθηκε, μεταξύ πολλών άλλων, στο Αρχείο Στέφ. Κότσιανου (σωστότερα: βρέθηκε, εκτεθειμένο στη φθορά, στο υπόγειο του Κοτσανέικου, μαζί με πλήθος άλλα πολύτιμα κείμενα, βιβλία και αντικείμενα). Η ομιλία αυτή δεν φέρει συντάκτη και ημερομηνία, ωστόσο, από το συνδυασμό των πληροφοριών για τον Αβδούλ Χαμίτ και τον Κιαμίλ Βέη, μπορεί με βεβαιότητα να προσδιοριστεί ότι εκφωνήθηκε στον εορτασμό των Τριών Ιεραρχών του 1877. Όσον αφορά τον συντάκτη και εκφωνήσαντα την ομιλία πρόκειται ίσως για τον «ελληνοδιδάσκαλο Ιωάννη Μακρόπουλο» ή για άλλον ελληνοδιδάσκαλο των ονομαστών «Σχολείων του Πολυγύρου» της εποχής εκείνης.
(Το κείμενο, όπως θα διαπιστώσετε, διανθίζεται από πολλές λέξεις που απαιτούν βοήθεια λεξικού ή ειδικού φιλολόγου –εφ’ όσον μάλιστα το κείμενο είναι ταλαιπωρημένο χειρόγραφο. Ευχαριστώ για τη βοήθεια τους εκλεκτούς φιλολόγους Αθ. Χριστιανό και Ιωακ. Κρικελίκο).
Αλλά ας δούμε, ας διαβάσουμε, την εξαιρετική αυτή ομιλία:
« Ότε υπό τα ερείπια του κλονισθέντος θρησκευτικού οικοδομήματος της προγονικής ημών αρχαιότητος ετίθεντο αι βάσεις νέου θρη- σκευτικού καθιδρύματος, του ουρανοπέμπτου Χριστιανισμού, εφάνη ίσως κατά πρώτον ότι μεταξύ των δύο εναντίων συστημάτων, ών το μεν πολυθεϊαν εδέχετο, το δε την λατρείαν του τρισυποστάτου αληθινού Θε- ού εδίδασκεν, ουδεμία συνάντησις και ουδεμία συνεννόησις έμελλε να υπάρξει ποτέ. Και όμως τα δύο ταύτα πολέμια συστήματα ενείχον στοι- χεία, τα οποία ήτο προωρισμένον ου μόνον να καταλλαγώσιν αλλά και στενότατα να συνδεθώσιν εις διάδοσιν και εξάπλωσιν των κοσμοσωτη- ρίων αρχών, αίτινες οψιαίτερον την ανθρωπότητα έμελλον ν’ αναπλά- σωσιν* ενείχε δηλονότι το μεν πρώτον ύψος φιλοσοφικών θεωριών ανυπέρβλητον και μεγαλοπρέπειαν καλλιεπούς γλώσσης απαράμιλλον, το δε δεύτερον βάθος θρησκευτικών αληθειών πάσαν αντίληψιν υπερβαίνον. Τα στοιχεία λοιπόν ταύτα, άπερ ενείχον τα δύο συστήματα τα κατά πρώτην όψιν άλληλα αποκρούοντα πραγματικώς συνηνώθησαν και συνεκεντρώθησαν ούτως ειπείν λίαν τελεσφόρως και λίαν εμμελώς. Του δε εναρμονίου τούτου συνδυασμού αυτών γεραρά αντιπρόσωπος παρίσταται η περικλεής εν τε τη γενική και πατρίω ημών ιστορία τριάς των οικουμενικών Διδασκάλων, ων την ευαγή μνήμην εορτάζοντες σή- μερον, ευσεβοφρόνως τιμώμεν αυτούς και τας πνευματικάς αυτών αθλή- σεις ευγνωμόνως αναγνωρίζομεν.
Υψίφωνοι κήρυκες κοσμωφελών διδαγμάτων οι τρεις ούτοι θεσπέσιοι άνδρες ενέδυσαν την θείαν διδασκαλίαν με την πορφύραν της βασιλίδος των γλωσσών και τον μεν Χριστιανισμόν ελληνοπρεπώς εξωράιζον, τον δε Ελληνισμόν χριστιανικώς εξηγίαζον. Μαθητής επίσης μεν των Προ- φητών και Αποστόλων, επίσης δε των Ελλήνων ποιητών και συγγραφέων ο ουρανοβάμων Βασίλειος ένθεν μεν ηρμήνευε την εξαήμε- ρον της Γενέσεως, ετέρωθεν δε συνέγραφε την σπουδαιοτάτην παραίνε- σιν προς τους νέους πώς να ωφελώνται εκ της μελέτης των ελληνικών λόγων μετά δεινότητος προσεγγιζούσης την αρχαίαν Αττικήν Μούσαν* ο δε Ναζιανζηνός Γρηγόριος αφ΄ενός μεν ανέλυε το μυστήριον της Αγίας Τριάδος μετά αιθερίου υψηγορίας, αφ΄ετέρου δε συνέταττε ιαμβεία κατά μίμησιν των Ελλήνων ποιητών* ουχί διαφόρως και ο χρυσούς την γλώτταν Ιωάννης μετά της αυτής επιμελείας ενέκειτο εις την μελέτην της Αγίας Γραφής και των εξόχων επί ύψει και κάλλει συγραφέων της αρχαιότητος, ίνα μεταφέρη τα ανέφικτα κάλλη της Αττικής ευφραδείας εις τα χριστιανικά αυτού κηρύγματα, δι ων και τα πλήθη κατεκήλει και την από του άμβωνος ιεράν φιλολογίαν δαψιλώς εκόσμησεν. Ούτω δε οι ελληνικής μαθήσεως και Χριστιανικής αρετής πεπληρωμένοι ούτοι Ιε- ράρχαι συνάψαντες εν εαυτοίς την τε θείαν και ανθρωπίνην σοφίαν, την ιεράν και την θύραθεν παιδείαν, και εν τη συναφεία αυτή οιονεί δεικνύ- οντες δια μεν της μιας χειρός την Ιερουσαλήμ και τον ουρανόν, δια δε της ετέρας τας Αθήνας και τον Παρνασσόν, εγένοντο δια τους επερχο- μένους άνδρας τε και αιώνας τύπος και υπόδειγμα συνανακράσεως του ελληνισμού μετά της ευσεβείας, της οποίας μεγαλουργήματα μετ’ εκπλήξεως μεν είδεν ο κόσμος, έκθαμβος δ’ αναγράφει εις τας δέλτους εαυτής η σύγχρονος ιστορία* τηρηταί των τε έργων και διδαγμάτων αυτών εκ μιας αρχής ανεφάνησαν και αναφαίνονται πανταχού της κοι- νωνίας της συγκροτουμένης υπό εναρέτων και ευσεβών ανδρών εξα- σκούντες παντοίας πνευματικάς αρετάς, ων μεγίστη είναι η της ευδαιμο- νίας των λαών παραίτιος* την πραγματικήν δε ταύτην ευτυχίαν εγγυά- ται μόνος ο ένθερμος ζήλος των πολιτών και πατριωτών, οίτινες εις τους λύχνους των φώτων ουδέποτε διστάζουσι να επιχέωσι διαρκώς δα- ψιλές και λιπαρόν έλαιον με χείρα μεγαλόδωρον ‘ρίπτοντες ούτως εις τας καρδίας των αμέσως τε και εμμέσως ωφελουμένων σπέρματα αγα- θοδωρίας, εξ ων βλαστησάντων μεμεστωμένους ευγνωμοσύνης στάχυας συγκομίζουσιν εις την γενικήν αποθήκην των μεγάλων ευεργετών της κοινωνίας. Τω όντι, κύριοι, και ο Πολύγυρος ανέκαθεν μέχρι της σήμερον διατελών αφ’ ενός μεν ιστορικών αναμνήσεων και παραδόσε- ων σοβαρών κληρονόμος, αφ’ ετέρου δε πολλών πλεονεκτημάτων κάτο- χος, έχει πάντοτε δικαιοτάτας αφορμάς να μην υπολειφθή άλλων πόλε- ων δυσκλεώς εις το στάδιον της εκπαιδεύσεως, εις το οποίον κατά τον παρόντα αιώνα μάλιστα πάνυ φιλοτίμως και εναμίλλως αγωνίζονται ιδιώται και άρχοντες, άτομα και κοινότητες, καθ’ ήν εποχήν πάντα τα εκπαιδευτήρια εν πάσι και κατά πάντα προστατεύονται παρά της σεβα- στής κυβερνήσεως του κραταιοτάτου και φιλολάου ημών Άνακτος Σουλ- τάν Αβδούλ Χαμίτ, ού το κράτος πολυχρόνιον (είη) και όστις πατρικώς κήδεται περί της εκπαιδεύσεως και εκπολιτίσεως πάντων αδιακρίτως των υπέρ της μακροβιότητος Αυτού ευχομένων πιστών υπηκόων, πεπει- σμένος ότι τότε μόνον θα ευημερήσωσιν οι υπό τα αίσια σκήπτρα Αυτού διατελούντες λαοί, όταν η παιδεία διαδοθή καθ’ άπασαν διεύθυνσιν υπό την εποπτείαν των πιστών υπαλλήλων του κράτους των διεπόντων τα υψηλότερα των καθηκόντων της πατρικής Αυτού Κυβερνήσεως προς το λαοσωτήριον πνεύμα, οποίοι ενταύθα πολυτρόπως αναδεικνύονται ο ά- ξιος Διοικητής ημών, ο καλός καγαθός Καϊμακάμης Κιαμίλ Βέης και ο ουχ ήττον ζηλωτής των καλών της παιδείας ο σοφολογιώτατος Χακίμ Ε- φένδης και οι περί αυτούς δια της ευγενούς παρουσίας τιμήσαντες σήμερον την εορτήν των σχολείων* κατά τον παρόντα αιώνα, επανα- λαμβάνω, πραγματικώς θα ήτο η μεγίστη των ελλείψεων του Πολυγύ- ρου, θα ήτο η σκιερωτάτη αδοξία του, εάν μη είχε να δείξη εις ξένον τον περιηγούμενον αυτόν την θέσιν των εκπαιδευτικών καταστημάτων του* εν τοιαύτη αποτροπαίω περιπτώσει εκείνος ανέκπληκτος υπό των κα- τοίκων και την καρδίαν νενυγμένην υπό βαρείας θλίψεως φέρων θα έλε- γε «η άλλως ιστορική αύτη κοινότης, ως η του Ευαγγελίου Μάρθα, με- ριμνά και τυρβάζει περί πολλά, αμελεί δε ενός, ού έστι χρεία».
Ευτυχώς όμως το έν τούτο ού έστι χρεία δεν ημελήθη, και χάριτι θεία τοιαύτης ακλεϊας δυσαπότριπτος κηλίς δεν επιχραίνει το πρόσωπον του περιωνύμου Πολυγύρου* διότι προ πολλού ανεγνωρίσθη η σπουδαιότης, ην κέκτηται ένεκα του σοβαρού παρελθόντος και της εξαιρετικής θέσεως προς την επαρχίαν, ής μητρόπολις εικότως διατελεί, συνεπεία δε τούτων πάνυ πρόθυμος υπήρξεν η φιλογενής προαίρεσις και δραστηρία ενέργεια των φιλομούσων πατριωτών εις τε την σύστασιν και την συντή- ρησιν των εκπαιδευτικών καταστημάτων, ών υπό την στέγην εορταστι- κώς συγκεκλήμεθα και άτινα ο μόνος αληθής και ακήρατος αυτού κόσμος δικαίως θεωρούνται οι αείμνηστοι ούτοι άνδρες οι συνδραμό- ντες και τελέσαντες το ιερόν έργον του προορισμού και της εν τω κόσμω τούτω αποστολής των, δηλονότι το εύ ποιείν, λιμωττούσας διανοίας εις ευωχίαν γνώσεων επί την τράπεζαν των Μουσών προσεκάλεσαν δια της σάλπιγγος της σοφίας περιηχούσης τα πέρατα της γης και λεγούσης «δεύτε φάγετε τον εμόν άρτον και πίετε οίνον, όν κεκέρακα υμίν και απολείπεσθε αφροσύνης». Τα διδακτήρια ταύτα πρόκεινται ως φάροι τηλαυγείς και φανοί φωτοβόλοι, αφ’ ών αείποτε αφθόνως εκχέονται εις την εις αυτά φοιτώσαν φιλομαθή νεολαίαν και δι αυτής εις την κοινωνί- αν σύμπασαν ακτίνες παιδεύσεως διαλύουσαι το πυκνόν και οχληρόν νέφος της στυγεράς αμαθείας, όπερ βαρύ είχεν επικαθίσει επί των όψε- ων πάντων ημών από της πολυδακρύτου εποχής των παρελθουσών συμ- φορών διαθερμαίνουσαι τας καρδίας δια συναισθημάτων αξιοπρεπών, δι ών αύται κατά μικρόν εις ηθικότητα προάγονται και βαθμηδόν εξα- γιάζονται. Τα υψηλήν την αποστολήν περικείμενα εκπαιδευτήρια ημών τότε μόνον θα εκπληρώσωσιν αυτήν, εάν ανταξίως των προσδοκιών και των ελπίδων παντός ζηλωτού της ευκλείας της πατρίδος ημέρα τη ημέρα αγγέλωσι βήματα προόδου εγγίζοντα εις το ποθητόν σημείον της εφικτής τελειότητος.
Ευεργέται μεγάλοι τω όντι μέλλουσι δικαίως ν’ αναγραφώσιν εις την μνήμην των επελευσομένων οι προνοούντες υπέρ των σχολείων είτε δια προσφοράς κληροδοτημάτων ή εράνων είτε δια προτροπών εν πνεύματι φιλογενείας ειλικρινούς, όπως μεγάλοι ευεργέται θεωρούνται παρ’ ημών όσοι αρχήθεν μέχρι του νυν συνετέλεσαν εις την υλικήν και ηθικήν ευόδωσιν αυτών, απολαύσαντες θησαυρόν εν ουρανοίς μείζονα και άφθαρτον, προς ον αποβλέπων ο Χρυσόστομος Ιωάννης έλεγεν «ουκ εύ ποιεί ο εύ ποιών, αλλ’ εύ πάσχει αυτός και ευεργετείται μάλλον ουκ ευεργετεί* μείζονα γαρ λαμβάνει ή δίδωσι* Θεώ γαρ δανείζει ουκ ανθρώποις, αύξει τον πλούτον ού μειοί». Αν δε ο θείος πατήρ είπε ταύτα αποβλέπων εις τα μετά θάνατον, ο ποιητής Θεόκριτος μας είπεν ότι και εν τω βίω τούτω ουδέν καλλίτερον και μακαριώτερον της παρά τοις ανθρώποις υπολήψεως «τι κάλλιον ανδρί καν είη ολβίω ή κλέος εσθλόν εν ανθρώποισιν ευρέσθαι», ώστε και του ηδίστου και καλλίστου τούτου ακούσματος απήλαυσαν ούτοι και των αιωνίων αγαθών, άπερ κατά τον Απόστολον Παύλον «οφθαλμός ουκ είδε και ούς ουκ ήκουσε και επί καρδίαν ανθρώπου ουκ ανέβη». Δικαίως άρα πλην της εκάστοτε ευγνώμονος μνείας των ονομάτων αυτών, ειδικώς κατά την ημέραν ταύτην εορτήν των οικουμενικών διδασκάλων ιερόν μνημόσυνον υπέρ αυτών τελείται, εν ώ αναπέμπονται υπό των διαδόχων των σήμερον εορταζομένων τριών φωστήρων και του σεβασμιωτάτου της Εκκλησίας ιερατείου δεήσεις προς τον ουράνιον πατέρα των φώτων υπέρ αναπαύσεως μεν των τεθνεώτων ευμερίας δε των ζώντων, ευλογίας δε εκ του θείου αυτού θρόνου των έργων και των προσπαθειών εφόρων, διδασκάλων και μαθητών, οί πάντες αποδέδυνται εις τον καλόν αγώνα της παιδεύσεως.
Εν τη δημοτελεί ταύτη περιπτώσει κληθείς καγώ ν’ αγορεύσω τι, μετά τα ειρημένα ταύτα τα ολίγα πριν ή περάνω την σύντομον αγόρευσίν μου, παρουσιάζομαι εξ ονόματος των τε διδασκόντων και της διδασκομένης νεολαίας εκατέρου των φύλων, ν’ αποτίσω τον ανήκοντα της ευγνωμο- σύνης φόρον προς τους αειμνήστους είτε αποβιώσαντας είτε ζώντας ευ- εργέτας των σχολείων μας, ευχόμενος ίνα αι θυσίαι των εύρωσι πλήρη ικανοποίησιν εις την καρποφόρον διδασκαλίαν την μετ’ αρετής και παιδείας συνηνωμένην κατά το παράδειγμα των σήμερον εορταζομένων τριών φωστήρων.
(δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «ΠΟΛΥΓΥΡΟΣ», αναμένεται να δημοσιευτεί και στον «Παγχαλκιδικό Λόγο»).
(Αφιερώνω το παραπάνω κείμενο στον υβριστή της ελληνικότητας της Μακεδονίας Στ. Κραουνάκη, έναν εκ των απαίδευτων λαλίστατων περί όλων, στην ουσία όμως, ξαναγράφω, υβριστή!)