Μεγάλη Τρίτη: Μέρα εργατικότητας, προνοητικότητας και εγρήγορσης
Η δεύτερη μέρα της Εβδομάδας των Παθών, η αλλιώς η Μεγάλη Τρίτη είναι αφιερωμένη στην προνοητικότητα και την εγρήγορση. Με την παραβολή των ταλάντων, των δέκα παρθένων αλλά και με το ποιητικό αριστούργημα, τροπάριο της Κασσιανής, σκοπός είναι η εκμάθηση της εργατικότητας.
Σε συνέχεια των προηγούμενων δύο ημερών τελείται η Ακολουθία του Νυμφίου ενώ η Εκκλησία θυμάται τις δύο παραβολές, αυτή των ταλάντων και αυτή των παρθένων.
Η παραβολή των ταλάντων: Το δοθέν σοι τάλαντον φιλοπόνως έργασαι
Ο άρχοντας ήταν έτοιμος να φύγει για ένα μακρινό ταξίδι και αποφάσισε να δώσει χρήματα και μέρη από την περιουσία του σε τρεις δούλους του. Στο πρώτο έδωσε πέντε τάλαντα, στον δεύτερο δύο και στον τρίτο ένα τάλαντο.
Μόλις ο άρχοντας επέστρεψε οι δούλοι του έδωσαν λογαριασμό. Αυτός που πήρε πέντε τάλαντα, εργάστηκε σκληρά και επέστρεψε δέκα, αυτός που πήρε δύο επέστρεψε τέσσερα και αυτός που πήρε ένα το επιστρέφει επειδή θεωρεί ότι ο κύριος του είναι σκληρός και θέλει να θερίσει εκεί που δεν έσπειρε. Τότε ο άρχοντας διατάσσει να του πάρουν το τάλαντο και να το δώσουν σ’ αυτόν που έχει τα δέκα και να τον τιμωρήσουν.
Χαρακτηριστική είναι η φράση που ακούγεται την Μεγάλη Τρίτη αναφορικά με την παραπάνω παραβολή: «Το δοθέν σοι τάλαντον φιλοπόνως έργασαι», δηλαδή το οτιδήποτε πάρει κάποιος στη ζωή του, υλικό ή συναισθηματικό, κερδίζεται με πολύ κόπο, εξ' ου και η μέρα είναι αφιερωμένη στην εργατικότητα, θέλοντας να περάσει ένα μήνυμα για την γενικότερη προσπάθεια που πρέπει να καταβάλλει ο κάθε άνθρωπος.
Σύμφωνα με τον θεολόγο-φιλόλογο Θεμιστοκλή Μουρτζανό, το τάλαντο δεν αναφέρεται στα χρήματα αλλά στα χαρίσματα του κάθε ανθρώπου και με λίγα λόγια όσα και αν έχει ο καθένας, λίγα ή πολλά, πρέπει να τα αξιοποιεί προκειμένου να προσφέρει στον κόσμο αλλά και στον εαυτό του.
Η παραβολή των δέκα παρθένων: Γρηγορείτε ουν, ότι ουκ οίδατε την ημέραν ουδε την ώραν εν η ο Υιός του ανθρώπου έρχεται
Ο Ματθαίος αναφέρει στο Ευαγγέλιο του ότι ο Ιησούς είχε πει ότι η βασιλεία των ουρανών μοιάζει με δέκα παρθένες που πήραν τα λυχνάρια τους για να πάνε να υποδεχτούν τον Νυμφίο. Οι πέντε από αυτές είχαν προνοήσει και πήραν μαζί τους λάδι για να ανάψουν τα λυχνάρια τους σε αντίθεση με τις υπόλοιπες που δεν είχαν το αναγκαίο απόθεμα λαδιού. Ο Νυμφίος αργούσε και οι παρθένες έπεσαν να κοιμηθούν.
Τα μεσάνυχτα ακούστηκε μία γοερή κραυγή η οποία ανήγγειλε τον ερχομό του Νυμφίου και οι παρθένες σηκώθηκαν για να τον προϋπαντήσουν. Όσες είχαν λάδι άναψαν τα λυχνάρια τους ενώ αυτές που δεν είχαν φροντίσει ζητούσαν απεγνωσμένα λίγο λάδι από τις υπόλοιπες. Εκείνες όμως τους απάντησαν ότι δεν έχουν παρά μόνο ίσα ίσα γι αυτές και τις προέτρεψαν να πάνε να αγοράσουν.
Οι πέντε παρθένες έτρεξαν γρήγορα για να πάνε να πάρουνε λάδι αλλά ο Νυμφίος κατέφθασε και μπήκε στο χώρο του γάμου μαζί με τις υπόλοιπες πέντε που είχαν αναμμένα τα λυχνάρια και στη συνέχεια έκλεισε την πόρτα. Τελικά οι παρθένες πήραν το λάδι και γύρισαν πάλι πίσω ενώ μόλις αντίκρισαν την κλειστή πόρτα άρχισαν να φωνάζουν: «Κύριε, Κύριε άνοιξε μας» και τους απάντησε: «αλήθεια σας λέγω πως δεν σας γνωρίζω» και έτσι οι πέντε παρθένες έμειναν «έξω του νύμφωνος».
Η παραβολή κλείνει με τις εξής φράσεις: «Γρηγορείτε ουν, ότι ουκ οίδατε την ημέραν ουδε την ώραν εν η ο Υιός του ανθρώπου έρχεται» (Ματθ.κε΄13 ) και «γρηγορείτε ουν΄ ουκ οίδατε γαρ πότε ο κύριος της οικίας έρχεται, οψέ ή μεσονυκτίου ή αλεκτροφωνίας ή πρωί μη ελθών εξαίφνης εύρη υμάς καδεύδοντας»(Μάρκ.13:35).
Το Τροπάριο της Κασσιανής - Ως άρα δια γυναικός ερρύη τα φαύλα / Αλλά και δια γυναικός πηγάζει τα κρείττω
Την ιστορία περιέγραψαν οι βυζαντινοί χρονογράφοι, Συμεών Μάγιστρος, Ιωάννης Ζωναράς και Λέοντας Γραμματικός. Η μητέρα του αυτοκράτορα Θεόφιλου, Ευφροσύνη ακολουθώντας την οικογενειακή παράδοση για την εκλογή νύφης προσκάλεσε το 820 μ.Χ στην Αυλή της ωραιότερες και επιφανέστερες κόρες της αυτοκρατορίας. Δώδεκα «κάλλιστοι παρθέναι» ανταποκρίθηκαν στην πρόσκληση και πήγαν στο Παλάτι. Η Ευφροσύνη, αφού τις δεξιώθηκε, διαμήνυσε στο Θεόφιλο να προσέλθει και να δώσει το χρυσό μήλο σ' εκείνη που θα επέλεγε για σύζυγό του.
Ο νεαρός αυτοκράτορας θαμπώθηκε από την ομορφιά της Κασσιανής και θέλοντας να δοκιμάσει την ευφυΐα της τη ρώτησε: «Ως άρα δια γυναικός ερρύη τα φαύλα» («Από τη γυναίκα ξεκινούν τα κακά πράγματα», υπονοώντας την Εύα). Η Κασσιανή έδωσε δείγματα του πνεύματός της, ανταπαντώντας «Αλλά και δια γυναικός πηγάζει τα κρείττω» («Και από τη γυναίκα πηγάζουν τα καλύτερα, τα ευγενέστερα», υπονοώντας την Παναγία). Μόλις πήρε αυτή την απάντηση ο αυτοκράτορας, είτε γιατί η απάντηση του εφάνη προπετής, είτε γιατί η ευφυΐα της γυναικός τον τρόμαξε, έδωσε το χρυσό μήλο στην ωραία, αλλά σεμνή Θεοδώρα.
Η Κασσιανή και ο Θεόφιλος ειδώθηκαν μετά από χρόνια σε κάποιο μοναστήρι. Σύμφωνα με την παράδοση ο αυτοκράτορας συνέχισε να είναι ερωτευμένος μαζί της και θέλησε να την δει μία τελευταία φορά πριν πεθάνει.
Έτσι και αποφάσισε να πάει στο μοναστήρι όπου ήταν. Η Κασσιανή ήταν μόνη στο κελί της και έγραφε το τροπάριο, όταν αντιλήφθηκε ότι ήρθε η αυτοκρατορική ακολουθία. Εκείνη τον αγαπούσε αλλά είχε αφιερώσει την ζωή της στον Θεό και δεν ήθελε να τον δει, γι αυτό κρύφτηκε αφήνοντας τον ύμνο μισοτελειωμένο στο τραπέζι.
Ο Θεόφιλος ανακάλυψε το κελί της και μπήκε μέσα ολομόναχος. Την αναζήτησε χωρίς αποτέλεσμα. Εκείνη βρισκόταν μέσα σε μία ντουλάπα και τον παρακολουθούσε. Ο Θεόφιλος στενοχωρήθηκε, έκλαψε και μετάνιωσε που για μία στιγμή υπερηφάνειας έχασε μία τόσο όμορφη και έξυπνη γυναίκα.
Ο αυτοκράτορας βρήκε στην συνέχεια τα χειρόγραφα της Κασσιανής και τα διάβασε. Μόλις ολοκλήρωσε την ανάγνωση κάθισε και πρόσθεσε ένα στίχο στον ύμνο. Σύμφωνα με την παράδοση ο στίχος αυτός ήταν «ὧν ἐν τῷ παραδείσῳ Εὔα τὸ δειλινόν, κρότον τοῖς ὠσὶν ἠχηθεῖσα, τῷ φόβῳ ἐκρύβη».
Φεύγοντας εντόπισε την Κασσιανή που κρυβόταν στην ντουλάπα αλλά δεν της μίλησε, σεβόμενος την επιθυμία της. Εκείνος έφυγε και η Κασσιανή βγήκε από την ντουλάπα, διάβασε την προσθήκη στο χειρόγραφο της και στη συνέχεια ολοκλήρωσε τον ύμνο.
Το Τροπάριο της Κασσιανής
Κύριε, η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή,
την σήν αισθομένη Θεότητα μυροφόρου αναλαβούσα τάξιν,
οδυρομένη μύρα σοι προ του ενταφιασμού κομίζει.
Οίμοι! λέγουσα, οτι νύξ μοι υπάρχει, οίστρος ακολασίας,
ζοφώδης τε και ασέληνος ερως της αμαρτίας.
Δέξαι μου τας πηγάς των δακρύων,
ο νεφέλαις διεξάγων της θαλάσσης το ύδωρ,
κάμφθητί μοι προς τους στεναγμούς της καρδίας,
ο κλίνας τους ουρανούς τη αφάτω σου κενώσει.
Καταφιλήσω τους αχράντους σου πόδας,
αποσμήξω τούτους δε πάλιν τοις της κεφαλής μου βοστρύχοις,
ων εν τω Παραδείσω Εύα το δειλινόν κρότον τοις ώσιν ηχηθείσα,
τω φόβω εκρύβη.
Αμαρτιών μου τα πλήθη
και κριμάτων σου αβύσσους τις εξιχνιάσει,
ψυχοσώστα Σωτήρ μου;
Μη με την σήν δούλην παρίδης,
Ο αμέτρητον έχων το έλεος.
Μετάφραση:
Κύριε, η γυναίκα που έπεσε σε πολλές αμαρτίες,
σαν ένοιωσε τη θεότητά σου, γίνηκε μυροφόρα και σε άλειψε με μυρουδικά
πριν από τον ενταφιασμό σου κι έλεγε οδυρόμενη:
Αλλοίμονο σε μένα, γιατί μέσα μου είναι νύχτα κατασκότεινη και δίχως φεγγάρι,
η μανία της ασωτείας κι ο έρωτας της αμαρτίας.
Δέξου από μένα τις πηγές των δακρύων,
εσύ που μεταλλάζεις με τα σύννεφα το νερό της θάλασσας.
Λύγισε στ' αναστενάγματα της καρδιάς μου,
εσύ που έγειρες τον ουρανό και κατέβηκες στη γης.
Θα καταφιλήσω τα άχραντα ποδάρια σου,
και θα τα σφουγγίσω πάλι με τα πλοκάμια της κεφαλής μου·
αυτά τα ποδάρια, που σαν η Εύα κατά το δειλινό, τ' άκουσε να περπατάνε,
από το φόβο της κρύφτηκε.
Των αμαρτιών μου τα πλήθη
και των κριμάτων σου την άβυσσο, ποιος μπορεί να τα εξιχνιάση,
ψυχοσώστη Σωτήρα μου;
Μην καταφρονέσης τη δούλη σου,
εσύ που έχεις τ' αμέτρητο έλεος
Ευαγγέλιο της Μεγάλης Τρίτης
Το Ευαγγέλιο που διαβάζεται την Μεγάλη Τρίτη είναι του Ιωάννη και αναφέρει ότι ο Ιησούς συνεχίζει να διδάσκει ενώ οι Φαρισαίοι ψάχνουν τρόπους να τον συλλάβουν. Οι Έλληνες δε έχουν... την τιμητική τους, καθώς αναφέρεται περιστατικό που μερίδα Ελλήνων ζητά να δει τον Ιησού και αυτός αποκρίνεται με τη φράση «ελήλυθεν η ώρα ίνα δοξαστή ο υιός του ανθρώπου». Επίσης το Ευαγγέλιο αναφέρει ότι ο Ιησούς προλέγει την σταύρωση και την ανάσταση του.Το βράδυ ψάλλεται στις Εκκλησίες ο όρθρος της Μεγάλης Τετάρτης στην υμνολογία του οποίου κεντρικό γεγονός είναι η μεταστροφή της πόρνης που ήρθε και άλειψε με τα μαλλιά της τα πόδια του Ιησού ενώ στη συνέχεια ακούγεται και το τροπάριο της Κασσιανής που αναφέρθηκε παραπάνω.
Ρήσεις από το Ευαγγέλιο και την υμνολογία της ημέρας, που χρησιμοποιούμε στον καθημερινό μας λόγο:
- «Αποδότε ουν, τα Καίσαρος Καίσαρι και τα του Θεού τω Θεώ».
- «Αγαπήσεις τον πλησίον σου ως σεαυτόν».
- «Ουαί υμίν Γραμματείς και Φαρισαίοι υποκριταί, οι διυλίζοντες τον κώνωπα, την δε κάμηλον καταπίνοντες».
- «Μη μείνωμεν έξω του νυμφώνος Χριστού» («μένω εκτός του νυμφώνος» είναι η έκφραση που χρησιμοποιούμε σήμερα).